Η ευτυχία στην εποχή της κρίσης

Της ΒΙΚΥΣ ΤΣΙΩΡΟΥ

Η ευτυχία είναι σαν το ποδήλατο. Το μαθαίνεις και δεν το ξεχνάς ποτέ. Οσο δε πιο πολύ προπονείσαι τόσο βελτιώνεσαι. Μπορείτε να το πιστέψετε; Κι όμως κάποιοι ισχυρίζονται πως η ευτυχία μαθαίνεται και όσοι αποφάσισαν να την κατακτήσουν φαίνεται πως τα καταφέρνουν.

Ο Λόρενς Σόρτερ μάλιστα ασχολείται με την ευτυχία επαγγελματικά. Διδάσκει σε μικρά γκρουπ πώς να γίνουν ευτυχισμένοι και το βιβλίο του «Το μυστικό της αισιοδοξίας» γνωρίζει μεγάλη επιτυχία. Επειτα από λαμπρές πανεπιστημιακές σπουδές, ο Σόρτερ βρίσκει δουλειά στο City και κερδίζει πολλά χρήματα, τα οποία «ρίχνει» σε ένα start up στο Ιντερνετ και πέφτει έξω. Υστερα από μια μακρά περίοδο κατάθλιψης αποφασίζει να αναζητήσει την ευτυχία.

Επί τρία χρόνια συναντά ανθρώπους που δηλώνουν ευτυχείς: από τον Ντέσμοντ Τούτου, τον Ρίτσαρντ Μπράνσον, τον Μικ Τζάγκερ, έως μια επιζήσασα της γενοκτονίας στη Ρουάντα και έναν ραβίνο σέρφερ. Τι του είπαν όλοι αυτοί; «Εχουμε τη δύναμη να επιλέξουμε την ευτυχία μας. Αρκεί να αποφασίσουμε πως μπορούμε να βρούμε κάτι καλό σε κάθε στιγμή της ζωής μας. Εκπαιδευόμενοι στην αναγνώριση της ευτυχίας, μπορούμε να την εκτιμήσουμε και να γίνουμε όλο και πιο ευτυχείς».

Ποιο είναι το μυστικό της ευτυχίας; Ποιο το μυστικό των ευτυχισμένων ανθρώπων; Τι πρέπει να κάνουμε για να αδράξουμε την ευτυχία μας και να τη γευτούμε; Μαθαίνεται η ευτυχία; Γεννιόμαστε ευτυχισμένοι; Υπάρχουν συνταγές για να βρει κανείς την ευτυχία και συνταγές για να τη διατηρήσει; Ολως παραδόξως, απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα δίνουν το τελευταίο διάστημα οι οικονομικές επιστήμες. Οντως, υπάρχει μια σχολή σκέψης που εξαπλώνεται σταδιακά: είναι «η οικονομία της ευτυχίας», η οποία δηλώνει την παρουσία της σε διεθνή φόρα.

Ενας από τους διασημότερους εκφραστές αυτής της νέας επιστήμης είναι ο Ρίτσαρντ Λέιγιαρντ, ιδρυτής του Κέντρου Οικονομικής Περφόρμανς του London School of Economics. Υπήρξε επίσης ένας από τους πιο στενούς συμβούλους του Τόνι Μπλερ και συγγραφέας του μπεστ σέλερ «Η τιμή της ευτυχίας».

Ο Λέιγιαρντ δεν σταματά να σκέπτεται την ευτυχία. Γιατί; «Γιατί αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα κινήτρου. Χωρίς αυτόν οι άνθρωποι θα είχαν εξαφανιστεί εδώ και καιρό». Η ευτυχία βρίσκεται στην αρχή της επιβίωσης του ανθρώπινου είδους. Εξ ου και το ενδιαφέρον να τη γνωρίσουμε καλύτερα. Το πρόβλημα είναι ότι κάπου τη χάσαμε. Ποτέ άλλοτε οι άνθρωποι δεν είχαν τόση καλή υγεία. Τα σπίτια τους θερμαίνονται τον χειμώνα, έχουν τηλέφωνα για να επικοινωνούν μεταξύ τους, τηλεοράσεις να διασκεδάζουν, βιβλία για να μορφώνονται και εμβόλια κατά των ασθενειών. Παρ' όλα αυτά, σε όλες τις έρευνες ανά τον κόσμο, για το αν είμαστε ευτυχείς, οι περισσότερες απαντήσεις αποκαλύπτουν μια χρόνια έλλειψη ικανοποίησης.

Πρώτη ιδέα της νέας αυτής οικονομικής σχολής είναι η μέτρηση της ευτυχίας. Ο υπολογισμός ενός εθνικού δείκτη ευτυχίας ήταν μια ιδέα του βασιλιά του Μπουτάν, εδώ και μερικά χρόνια, και αναμένεται να εφαρμοστεί στο μέλλον και σε άλλες χώρες. Μπορεί να είναι δύσκολος ο υπολογισμός της ωστόσο γνωρίζουμε πως υπάρχουν γύρω μας κάποιοι ευτυχισμένοι άνθρωποι.

Ενενήντα χιλιάδες άνθρωποι από 46 χώρες απάντησαν σε ερωτηματολόγια, διαδικασία που ανανεώνεται ανά τετραετία, εδώ και τριάντα χρόνια, στο πλαίσιο του World Values Survey, μια παγκόσμια μελέτη για τις αξίες. Τι μαθαίνουμε από τα αποτελέσματά της; Πρώτον να απαλείφουμε από τη ζωή μας ό,τι δεν μας κάνει ευτυχισμένους. Αυτοί οι οικονομολόγοι εκτιμούν πως ένα ετήσιο εισόδημα 15.000 ευρώ εξασφαλίζει όλες τις απαραίτητες ανάγκες μας και δεν χρησιμεύει σε τίποτε να κερδίζουμε παραπάνω. Πράγματι αν συνηθίσουμε σε ένα υψηλότερο εισόδημα, καταναλώνουμε περισσότερο και επιθυμούμε και άλλα. Δεύτερον, η ευφυΐα δεν επηρεάζει καθόλου την ευτυχία. Το μορφωτικό επίπεδο την επηρεάζει ελαφρά , ενώ άντρες και γυναίκες είναι ίσοι απέναντι στην κατάκτηση της ευτυχίας.

Αντίθετα, ο γάμος ή μια σταθερή μακροχρόνια σχέση, η καλή υγεία, μια καλή εργασία, η πίστη σε κάποια θρησκεία, η εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση της χώρας, η ολιγόωρη παρακολούθηση τηλεόρασης και η παρουσία δίπλα μας καλών και στενών φίλων είναι οι παράγοντες που μας βοηθούν να προσεγγίσουμε την ευτυχία. Και ακόμη η οικονομία της ευτυχίας είναι αντίθετη στη γεωγραφική κινητικότητα των ανθρώπων, καθώς τους αποξενώνει από τους φίλους τους. Επίσης, προτιμά τον πληθωρισμό από την ανεργία και είναι αντίθετη στην ελαστικοποίηση της εργασίας.

Οσον αφορά τους ψυχολόγους, αυτοί έχουν εντρυφήσει στο θέμα, αλλά από την άλλη πλευρά: η επιστήμη αυτή έχει αφιερωθεί στην εξέταση της δυστυχίας, στην αναγνώριση των αρνητικών συναισθημάτων και στη θεραπεία τους. Ομως δεν έχει επικεντρωθεί τόσο στην ενίσχυση των θετικών συναισθημάτων. Η εκμάθηση της ευτυχίας, η κατανόηση του τι μας κάνει ευτυχισμένους απασχολεί ωστόσο τη θετική ψυχολογία, η οποία εμφανίστηκε το 1998 από τον Αμερικανό Μάρτιν Σέλιγκμαν.

Τι ακριβώς ισχυρίζονται οι οπαδοί της; Πως «τα αγαθά της παθητικής κατανάλωσης δεν κάνουν τους ανθρώπους ευτυχισμένους. Αντίθετα η ενέργεια που καταναλώνεται για έναν σκοπό και η ικανοποίηση να τον πραγματοποιήσουμε, φέρνει την ευτυχία», ισχυρίζεται ο ψυχαναλυτής Φρανσουά Λελόρ, συγγραφέας του βιβλίου «Το ταξίδι του Εκτορα».

Αφού λοιπόν τα χρήματα δεν φέρνουν την ευτυχία, η περίοδος της κρίσης που διανύουμε μήπως προσφέρεται για μια στροφή προς τις αληθινές αξίες; Οχι βέβαια. Δεν σημαίνει ότι επειδή δεν είμαστε ευτυχισμένοι ως πλούσιοι, θα γίνουμε ευτυχισμένοι με τη φτώχεια. Οι φιλόσοφοι συμφωνούν: η κρίση δεν θα μας μάθει πώς να ανακαλύψουμε την ευτυχία. Δεν θα είναι παρά ένα φαινόμενο συγκυριακό, που θα βιαστούμε να ξεχάσουμε μόλις την ξεπεράσουμε.

Αυτή η αμνησία δεν θα αλλάξει τίποτε στην ευτυχία μας, αυτή θα παραμείνει μια προσωπική ικανότητα, ένα χάρισμα. Η κοινωνία μας είναι μάταιη, δεν ξέρει να διαχειρίζεται τα συναισθήματα από τα οποία κατακλύζεται. Θα πρέπει να ξαναμάθουμε να είμαστε ευτυχισμένοι, εκφράζοντας κάποια αυθεντικά συναισθήματα, βάσεις του πολιτισμού μας.

Είναι γνωστή η κάπως κυνική ρήση του Φλομπέρ: «Για να είναι κανείς ευτυχισμένος, πρέπει να είναι βλάκας, εγωιστής και σε καλή κατάσταση υγείας». Ομως υπάρχει μια άλλη που λέει πως «ευτυχία είναι να επιθυμούμε τα πράγματα που έχουμε ήδη». *
Μισέλ Ονφρέ

«Η επιθυμία είναι βίαιη, όπως και η απόλαυση. Αντίθετα, η ευτυχία είναι γλυκιά. Η επιθυμία εμπεριέχει ματαίωση, φθόνο, φιλοδοξία για ό,τι μας λείπει, θέληση να αποκτήσουμε, να υποτάξουμε και να εξαντλήσουμε αυτή τη δύναμη που μας κατατρώγει.

Η απόλαυση είναι η ικανοποίηση αυτής της επιθυμίας, σβήνει τη συνείδηση, σταματά τη σκέψη, κινητοποιεί όλο το είναι μας σε μια φυσική και ψυχική έκρηξη. Η ευτυχία είναι μια ανάμνηση της επιθυμίας και της απόλαυσης, δύο καταστάσεων που διακόπτουν τη συνείδηση. Μια κατάσταση γαλήνης... Είναι η ήρεμη ανάμνηση μιας πραγματοποιημένης ικανοποίησης».

Μπορεί να αποτελέσει πολιτικό στόχο;

«Βεβαίως, αν και το έχουμε λησμονήσει εδώ και καιρό. Ο Ελβέτιους, ένας μεγάλος φιλόσοφος του Διαφωτισμού, έκανε μνεία "στη μεγαλύτερη ευτυχία του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού ανθρώπων", κάτι που αποτελεί κατά την άποψή μου ένα πολιτικό ιδανικό. Ο 19ος αιώνας ήταν ένας αιώνας συλλογικών προτάσεων κοινωνικής ευδαιμονίας, και όντως είδαμε να γεννιούνται ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός και ο αναρχισμός, όπως και τόσοι τρόποι μιας πιθανής πολιτικής ευτυχίας. Ομως ο επόμενος αιώνας υπήρξε ο αιώνας των αδιεξόδων, αυτών ακριβώς των συστημάτων που πήραν τη μορφή των ολοκληρωτικών καθεστώτων, των δικτατοριών, των εξουσιών που περιόριζαν τις ελευθερίες των περισσότερων ανθρώπων. Η "ισότητα στις απολαύσεις", που ζητούσαν οι εξεγερμένοι του 1793, παραμένει για μένα ένας πιθανός ορίζοντας σε αυτόν τον μετα-μαρξιστικό αιώνα όπου ζούμε».

Μια κοινωνία θα έπρεπε να αναζητά την ευτυχία των πολιτών της;

«Ολων, δεν ξέρω αν μπορεί, πάντως ενός μεγάλου μέρους τους, σίγουρα. Δεν μπορούμε να προσφέρουμε ευτυχία στους πολλούς, χωρίς να δυσαρεστήσουμε λίγο μια μειονότητα. Ο φιλελευθερισμός επέλεξε τη λύση της ευτυχίας για λίγους, με σκοπό αυτοί να εξασφαλίσουν την ευτυχία των πολλών. Ο σοσιαλισμός προτείνει το αντίθετο, δηλαδή την ευτυχία για τους πολλούς, ακόμη και σε βάρος ορισμένων, δηλαδή των προνομιούχων του φιλελεύθερου καπιταλιστικού συστήματος».

Είναι σωτήρια ή αισχρή η συζήτηση περί ευτυχίας σε εποχή κρίσης;

«Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Είναι αναγκαία. Οι ιδεολογίες κατέπεσαν, ο σοσιαλισμός είναι ντροπή, ο κομμουνισμός έχει καταρρεύσει, η εναλλακτική Αριστερά απολαμβάνει κάποιες επί μέρους νίκες μικρών ομάδων, ενώ η ιδεολογία της ευτυχίας ορισμένων εις βάρος όλων των άλλων διαθέτει έναν πρόεδρο για τρία χρόνια ακόμη... Δεν θα κατηγορήσουμε επιπλέον εκείνους που διαμορφώνουν την ύπαρξή τους με τέτοιο τρόπο ώστε να αφήνουν μια μικρή θέση για την ευτυχία! Θα πρέπει απλώς να οργανώνουμε όλη την ενέργεια προκειμένου να διαμορφώσουμε εκ νέου ένα πολιτικό, συλλογικό και κοινοτικό σχέδιο άξιο του ονόματός του».
Πασκάλ Μπρικνέρ

Ο Πασκάλ Μπρικνέρ σε κείμενό του στο συλλογικό έργο του Στεφάν Οσμόν με τίτλο «Στην αναζήτηση της ευτυχίας» αναφέρει:

«Η εξάπλωση του καπιταλισμού συνοδεύεται από μια ατομικιστική επανάσταση, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει πια κανένα εμπόδιο ανάμεσα σε μένα και την ευτυχία, παρά μόνο ο ίδιος μου ο εαυτός. Γίνομαι επομένως ο μοναδικός υπεύθυνος της ευτυχίας μου και εγώ πρέπει να βρω τον τρόπο να γίνω ευτυχισμένος. Αν δεν είμαι, πρέπει να αισθανθώ ένοχος και να εργαστώ προκειμένου να συμπληρώσω τις ελλείψεις μου. Σήμερα το θέμα της ευτυχίας έγινε το κλειδί του επιχειρηματικού κόσμου και ενός ορισμένου αριθμού Εκκλησιών. Η ιατρική και όλες οι παράλληλες θεραπείες κάνουν το ίδιο πράγμα. Κατά συνέπεια, η αναζήτηση της ευτυχίας είναι η μεγαλύτερη "μπίζνα" του επερχόμενου αιώνα. Είμαστε όλοι συγχρόνως θύματα και συνεργοί. Κανείς μας δεν θέλει να εμφανίζεται θλιμμένος, εγκαταλειμμένος, καταθλιπτικός στα μάτια των άλλων. Αυτό, σε κοινωνικό επίπεδο ερμηνεύεται ως αρνητικό στοιχείο. Ολοι λοιπόν προσθέτουμε το λιθαράκι μας σε μια συλλογική φιλοδοξία που είναι συγχρόνως καλή και τρελή».
Κλαούντιο Μάγκρις

Ο Ιταλός διανοητής Κλαούντιο Μάγκρις, σε παλαιότερη συνέντευξή του στην εφημερίδα «Λιμπερασιόν», είχε ορίσει με τον δικό του τρόπο την έννοια της ευτυχίας:

«Αν έχουμε την τύχη να βιώσουμε την ευτυχία ή μια στιγμή ευτυχίας, μπορούμε να αφηγηθούμε αυτή την εμπειρία: να γράψουμε ένα διήγημα ή ένα ποίημα, αλλά να σχολιάσουμε την ευτυχία αποτελεί σχεδόν βλασφημία. Ο Ιταλό Σβέβο μάς δίδαξε με ποιο τρόπο να αποφεύγουμε την αναζήτηση της ευτυχίας, ώστε έτσι να γλιτώσουμε από την οδύνη της αποτυχίας. Υπήρξα μαθητής του Σβέβο από νεαρή ηλικία. Θυμάμαι στιγμές που είχα την αίσθηση πως ήμουν πραγματικά ευτυχισμένος. Μια φορά στη ζωή μου, ένιωσα τόσο έντονα αυτή την αίσθηση, ώστε συνειδητοποίησα πως αν ξαφνικά πέθαινα δεν θα ήταν και τόσο κακό να συναντήσω τον Αγιο Πέτρο. Θεωρώ πως η ευτυχία είναι αδύνατη χωρίς την πλήρη αρμονία με τον εαυτό σου και τους άλλους. Το καλοκαίρι του 1967, στην Ιστρια, ο έρωτας ήταν αληθινά στο κέντρο του κόσμου μου και ένιωθα όλη την ελκτική του δύναμη. Το τοπίο και η θάλασσα ήταν απίστευτα όμορφα και είχα την αίσθηση πως μπορούσα να μοιραστώ πλήρως εκείνη τη στιγμή με τον άλλον. Ορισμένες φορές η ευτυχία συνδέεται με τη φιλία. Αυτή την αίσθηση που έχω με ορισμένους φίλους, μια αίσθηση πως είμαστε καρποί του ίδιου δέντρου. Ωστόσο, μέσα σε αυτές τις στιγμές πρόσκαιρης πληρότητας παραμένει πάντα η συνειδητοποίηση της αδυναμίας της. Αυτό που πληγώνει περισσότερο είναι ίσως η φθορά μιας φιλίας, μιας σχέσης που αλλάζει. Είναι σαν να παίζαμε βιολί μαζί και ξαφνικά η μελωδία να ακούγεται φάλτσα. Σχηματίζουμε ένα ζευγάρι και ξαφνικά δεν είμαστε πια. Δεν πρόκειται για φθορά της σχέσης αλλά για μια ουσιαστική κατάρρευση της αρμονίας. Ισως με τα γηρατειά αποκτούμε την ικανότητα να ζούμε από κοινού το ατελές. Στις σχέσεις με τα παιδιά, οι στιγμές σύμπνοιας είναι επίσης μια πλήρης ευτυχία . Αλλά το να μιλάς για την ευτυχία σημαίνει πως την έχεις κερδίσει ήδη».

(Πηγή: enet.gr)