Τα αποκαΐδια στην ψυχή των ανθρώπων

Οι πυρκαϊές που κατέκαψαν τις τελευταίες ημέρες τη Βορειοανατολική Αττική άφησαν πίσω τους «αποκαΐδια» τόσο σε υλικό όσο και σε ψυχικό επίπεδο. Ανθρωποι έζησαν από κοντά την πύρινη λαίλαπα, ήρθαν πρόσωπο με πρόσωπο με τις φλόγες που απειλούσαν το φυσικό τοπίο, την περιουσία τους, την ίδια τους τη ζωή. Και αν, ευτυχώς, η πύρινη καταστροφή δεν μέτρησε αυτή τη φορά ανθρώπινες ζωές, μέτρησε σίγουρα, όπως όλες οι μαζικές καταστροφές, ανθρώπινες ψυχές.

Οι επιστήμονες σημειώνουν ότι το ψυχοκοινωνικό κόστος των μαζικών καταστροφών είναι χρονικά αλλά και οικονομικά πολλαπλάσιο από αυτό που προκαλείται άμεσα από την καταστροφή. Ενα κόστος που αφορά την ίδια την ψυχική ισορροπία πρωτίστως των ανθρώπων που έζησαν από κοντά τον εφιάλτη, αλλά κατά δεύτερο λόγο και όλου του ελληνικού πληθυσμού που είδε συνανθρώπους του να παλεύουν για τη ζωή και το βιος τους, αλλά και το φυσικό τοπίο να χάνεται, δίνοντας τη θέση του στο απέραντο... μαύρο. Στα άδυτα των καταστρεπτικών επιπτώσεων για την ψυχική υγεία του πληθυσμού που προκαλούν γεγονότα όπως οι πρόσφατες φωτιές επιχειρεί να εισέλθει σήμερα «Το Βήμα» με τη βοήθεια έγκριτων ειδικών. Ενα είναι το σίγουρο: οι στάχτες από τις πυρκαϊές καλύπτουν επί μακρόν τις ψυχές πολλών ανθρώπων.

Μπορεί οι Ελληνες να έχουν- δυστυχώς- συνηθίσει την εικόνα της πύρινης καταστροφής, ωστόσο, όπως δείχνουν τα επιστημονικά στοιχεία, κάθε πυρκαϊά προκαλεί μια καινούργια... αναζωπύρωση του φόβου και του άγχους. Το ψυχολογικό στρες που εμφανίζεται ύστερα από μια μαζική καταστροφή είναι τεράστιο, κυρίως για τους ανθρώπους που ζουν από κοντά τις συνέπειες τέτοιων γεγονότων, και μεταφράζεται σε σοβαρές επιπτώσεις για την ψυχική υγεία, οδηγώντας ακόμη και σε χρόνια μετατραυματική διαταραχή στρες (Ρost Τraumatic Stress Disorder, ΡΤSD) με σοβαρές, ακόμη και οργανικές, συνέπειες. Πολλά άτομα με ΡΤSD ξαναζούν το τραυματικό γεγονός μέσω επαναβιώσεων (flashback), εφιαλτών, αναμνήσεων ή τρομακτικών σκέψεων. Η έκθεση σε αντικείμενα ή γεγονότα σχετικά με το γεγονός μπορεί να πυροδοτεί αυτού του είδους τις κρίσεις. Παράλληλα και οι επέτειοι του γεγονότος προκαλούν τέτοιου είδους συμπτώματα.

Τραυματικό συμβάν
Οπως επισημαίνει στο «Βήμα» ο πρόεδρος της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας κ.Ν.Τζαβάρας,«είναι γνωστό από ένα πλήθος μελετών, οι οποίες πολλαπλασιάζονται τις τελευταίες δεκαετίες κατ΄ αναλογία προς τις αυξανόμενες φυσικές απειλές,ότι ένας αριθμός ατόμων παρουσιάζει μετά την αιφνίδια καταστρεπτική εκδήλωση ψυχοπαθολογικές αντιδράσεις- συμπεριλαμβανόμενες συχνά στις αποκαλούμενες “μετατραυματικές διαταραχές”- ενός ευρύτερου φάσματος συμπτωμάτων ή συνδρόμων. Οι μεταβολές της εσωτερικής πραγματικότητας μπορεί να εμφανισθούν αμέσως μετά το τραυματικό συμβάν- π.χ.υπό την αμυντική μορφή της υποκειμενικής απάθειας, ως μια ενδόμυχη επαναληπτική ανάπλαση του φρικτού συμβάντος που παραλύει ή αμβλύνει τη δραστηριότητα του ατόμου- ή με τις διαστάσεις μιας κατάθλιψης της οποίας η χρονιότητα εξυφαίνεται στο μέλλον».

Κάθε μείζον καταστρεπτικό γεγονός αποτελεί συνάμα και ένα μείζον «ψυχοτραυματικό συμβάν» για το άτομο που το βιώνει, αλλά και για την κοινωνία που απαρτίζεται από τα θύματά του, εξηγεί στο «Βήμα» η αναπληρώτρια καθηγήτρια Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών στην Α΄ Πανεπιστημιακή Ψυχιατρική Κλινική στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο και ερευνήτρια στο Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) κυρίαΝάντια Μπεργιαννάκη-Δερμιτζάκη .«Ολα τα τραυματικά γεγονότα έχουν επιπτώσεις στην ψυχική υγεία. Ωστόσο διαφορετικά τραυματικά γεγονότα προκαλούν μετατραυματική ψυχοπαθολογία σε διαφορετικά ποσοστά, τόσο μεταξύ τους όσο και μεταξύ των δύο φύλων. Για παράδειγμα, ο πόλεμος έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και προκαλεί άλλου είδους ψυχοπαθολογία απ΄ ό,τι ο σεισμός, ο οποίος αυξάνει τη μετατραυματική διαταραχή στρες στο επταπλάσιο.Πρέπει σε κάθε περίπτωση να σημειώσουμε ότι όχι μόνον οι πληγέντες από μια καταστροφή αλλά και άτομα που έρχονται σε οπτικοακουστική επαφή με την καταστροφή μπορούν να αναπτύξουν μετατραυματική ψυχοπαθολογία».

Πράγματι, όλος ο πληθυσμός υποφέρει όταν ο τόπος του καίγεται, υπογραμμίζει ο κ. Τζαβάρας:«Οι ψυχικές επιπτώσεις στον πληθυσμό μπορεί να μην είναι εύκολα διαπιστώσιμες. Σε κάθε περίπτωση εμφανίζονται μακροπρόθεσμες ψυχικές επιδράσεις έπειτα από καταστρεπτικά γεγονότα,όπως οι πυρκαϊές,οι οποίες προέρχονται και μόνο από την εκρίζωση του φυσικού περιβάλλοντος. Μπορεί να μην υπάρχει πάντα χαρακτήρας ψυχικής εκδηλώσεως στον πληθυσμό, ωστόσο τέτοια γεγονότα είναι γνωστό ότι προκαλούν την ευαισθησία όλων των πολιτών, καθένας εκ των οποίων διαθέτει βέβαια τους δικούς του μηχανισμούς επεξεργασίας και απωθήσεως των γεγονότων. Είναι σίγουρο ότι τα φυσικά τρομακτικά γεγονότα προκαλούν με αμεσότητα αισθήματα συγκίνησης και αλληλεγγύης όλων των συνανθρώπων μας».

Πάντα βέβαια οι άμεσα πληγέντες από μια καταστροφή είναι εκείνοι που ζουν κατά κύριο λόγο στο πετσί τους αλλά και στην ψυχή τους όσα εκείνη αφήνει πίσω της. Είναι χαρακτηριστικά τα αποτελέσματα μελέτης ειδικών της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας με επικεφαλής τον καθηγητή Οικονομικών της Υγείας κ. Ι. Κυριόπουλο, η οποία πραγματοποιήθηκε σε κατοίκους των πυρόπληκτων περιοχών της Πελοποννήσου περί τους έξι μήνες μετά τις πυρκαϊές που «μαύρισαν» την Πελοπόννησο τον Αύγουστο του 2007. Από τη μελέτη προέκυψε ότι πολλοί από αυτούς είχαν έντονα τα σημάδια της φωτιάς στην ψυχή τους μισό χρόνο μετά την καταστροφή, εμφανίζοντας συμπτώματα κατάθλιψης, ακόμη και παραλογισμού σε κάποιες περιπτώσεις.

Αίσθημα μοναξιάς
Οι πυρόπληκτοι δήλωσαν ότι ένιωθαν απελπισμένοι για το μέλλον, ενώ τους διακατείχαν επανειλημμένως δυσάρεστες σκέψεις. Η καταστροφή έκανε ορισμένους ακόμη και να παραλογίζονται, καθώς δήλωσαν ότι αισθάνονται να τους«παρακολουθούν άλλοι»ή να«μιλάνε γι΄ αυτούς». Πολλοί από τους πυρόπληκτους φάνηκε να έχουν αίσθημα μοναξιάς και μελαγχολίας και να έχουν χάσει το ενδιαφέρον τους για σημαντικά ζητήματα. Την ίδια στιγμή το μετατραυματικό στρες είχε σωματοποιηθεί σε πολλά από αυτά τα άτομα, τα οποία έξι μήνες μετά τις πυρκαϊές δήλωναν μόλις σε ποσοστό 27,4% ότι είχαν πολύ καλό επίπεδο υγείας. Οταν η ίδια ερώτηση αφορούσε την υγεία τους έναν χρόνο πριν, το 52,1% των ερωτηθέντων απάντησε ότι εί χε πολύ καλή υγεία. Ηταν πάντως παρήγορο ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν απαρνούνταν, παρά τα προβλήματα, τη ζωή, καθώς από τις απαντήσεις τους προέκυψε ότι δεν οδεύουν προς την αυτοκαταστροφή μέσω αυτοκτονικών σκέψεων.

Ολων των ειδών οι μαζικές καταστροφές επηρεάζουν όμως σημαντικά την ψυχική υγεία, όπως έδειξαν τα αποτελέσματα μιας άλλης μελέτης η οποία πραγματοποιήθηκε έπειτα από ένα διαφορετικό τραγικό συμβάν που συγκλόνισε την Αθήνα και μαζί της ολόκληρη την Ελλάδα: δεν ήταν άλλο από τον σεισμό του 1999. Στη μελέτη εκείνη, που διεξήχθη από ειδικούς της Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και αφορούσε άτομα που είχαν ζητήσει ψυχολογική βοήθεια από τις υπηρεσίες της κλινικής, διαπιστώθηκε υψηλό ποσοστό ψυχοπαθολογίας. Συγκεκριμένα, το 85% του πληθυσμού αυτού παρουσίασε οξεία αντίδραση στρες, ενώ το 43% εμφάνισε μετατραυματική διαταραχή στρες. Τι είναι όμως η αυτή η διαταραχή που σίγουρα για άλλη μία φορά θα αφήσει πίσω της ίσως περισσότερα «θύματα» και από την ίδια την πυρκαϊά; Πρόκειται για μια παθολογική κατάσταση που είναι το αποτέλεσμα της έκθεσης σε ένα μεγάλο, ακραίο στρεσογόνο γεγονός και η οποία πρωτοεμφανίστηκε στη βιβλιογραφία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και από τους επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος. Ωστόσο οι πρώτες έρευνες σχετικά με την ΡΤSD ξεκίνησαν μετά τον Πόλεμο του Βιετνάμ: τότε επιστημονικές αναλύσεις έδειξαν ότι το 30% των στρατιωτών που επέστρεψαν στην πατρίδα τους από τον πόλεμο εμφάνιζε συμπτώματα της διαταραχής η οποία έχει εκδηλώσεις ψυχικές και σωματικές.

Φόβος θανάτου
[Οι φλόγες καταδιώκουν τους κατοίκους στο Γραμματικό ]
Οι φλόγες καταδιώκουν τους κατοίκους στο Γραμματικό
Η κυρία Μπεργιαννάκη-Δερμιτζάκη σημειώνει ότι κατά την περίοδο του καταστρεπτικού γεγονότος και αμέσως μετά αναμένεται ότι τα 3/4 του πληθυσμού θα αναπτύξουν έντονες ψυχολογικές αντιδράσεις, θα αλλάξουν τις συνήθειές τους και την πρακτική της ζωής τους, ενώ το 50% αναμένεται να αναπτύξει έντονο φόβου θανάτου. Πώς εκδηλώνονται αυτές οι ψυχοσωματικές αντιδράσεις την πρώτη περίοδο έπειτα από μια καταστροφή; Η καθηγήτρια διευκρινίζει ότι σημαντικά ποσοστά αύξησης παρουσιάζονται στα αποκαλούμενα «μη ειδικά συμπτώματα», όπως είναι η αντίδραση αναπήδησης, η δυσκολία στη συγκέντρωση, η συνεχής ευερεθιστότητα και η δυσκολία στην επέλευση του ύπνου. Ακολουθούν συμπτώματα όπως η ταχυκαρδία, το αίσθημα παλμών, τα φτερουγίσματα, ο ιδρώτας, το τρεμούλιασμα και η ξηροστομία, καθώς και ψυχικά συμπτώματα, όπως αίσθημα ζάλης και αστάθειας, αίσθημα λιποθυμίας, φόβος απώλειας συνείδησης και φόβος θανάτου. Μπορούν επίσης να παρουσιαστούν γενικά συμπτώματα, όπως αίσθημα ζέστης ή κρύου, μούδιασμα ή αίσθημα μυρμηγκιάσεων, αλλά και συμπτώματα από την κοιλιά και τον θώρακα, όπως δυσκολία στην αναπνοή και ναυτία. Τέλος, ένα άτομο μπορεί να φθάσει ως την εκδήλωση παράλυσης μέλους του σώματος, παροδικής κώφωσης και τύφλωσης.

Μακροπρόθεσμα η κυρία Μπεργιαννάκη-Δερμιτζάκη τονίζει ότι οι συνήθεις μετακαταστροφικές ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις περιλαμβάνουν το γενικευμένο άγχος, τα ποικίλα φοβικά συμπτώματα, τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, την κατάθλιψη, την κατάχρηση αλκοόλ και άλλων ουσιών.«Ποσοστό που αγγίζει ως και το 60% των πληγέντων μπορεί να εμφανίσει οξεία αντίδραση στο στρες, η οποία διαρκεί ως 48 ώρες. Η παράταση των συμπτωμάτων της οξείας αντίδρασης στρες προδιαθέτει για ανάπτυξη της μετατραυματικής διαταραχής στρες. Η διαταραχή αυτή μπορεί να εμφανιστεί από τον πρώτο μετακαταστροφικό μήνα και διαρκεί από έξι μήνες ως και χρόνια».Οι κύριοι παράγοντες επικινδυνότητας για ανάπτυξη της διαταραχής είναι το φύλο, η ύπαρξη προηγούμενης ψυχοτραυματικής εμπειρίας, ο νευρωτισμός, η ύπαρξη προϋπάρχοντος άγχους. Σημαντικό ρόλο φαίνεται επίσης ότι παίζουν τα χαρακτηριστικά του ψυχοτραυματικού γεγονότος και η έλλειψη μετατραυματικής κοινωνικής υποστήριξης.

Σύμφωνα με την καθηγήτρια,«γενικώς η διαταραχή στρες ύστερα από ψυχοτραυματική εμπειρία έχει μεγάλη επίπτωση στον γενικό πληθυσμό και αποτελεί μείζον πρόβλημα για την υγεία. Σχετίζεται με υψηλή επίπτωση στο καρδιαγγειακό σύστημα, στις νευρολογικές και γαστρεντερολογικές παθήσεις, αλλά και σε άλλα νοσήματα. Επίσης ευθύνεται για περισσότερες επισκέψεις σε ψυχιατρικά καταστήματα, επισκέψεις σε γιατρούς γενικά και για μεγαλύτερη χρήση και κατάχρηση βλαπτικών ουσιών. Δύο χρόνια ύστερα από ένα μείζον τραυματικό γεγονός τα ποσοστά της διαταραχής αρχίζουν να μειώνονται, ενώ στις ομάδες υψηλού κινδύνου- τραυματίες λόγω του γεγονότος, γηραιά άτομα, νεαρά παιδιά,εγκυμονούσες,άρρωστοι και ανήμποροι, συγγενείς νεκρών, άτομα που καταπονήθηκαν σημαντικά λόγω της καταστροφής, επαγγελματίες που ασχολήθηκαν με τη διάσωση- παραμένουν στα ίδια επίπεδα ή και εμφανίζουν αύξηση». Ιδιαίτερα ευάλωτα στο μετατραυματικό σοκ που προκαλούν καταστροφές όπως οι πυρκαϊές είναι πράγματι τα παιδιά, όπως υπογραμμίζουν οι ειδικοί. Το 30% των παιδιών ή των νέων που εκτίθενται σε ακραίο αλλά βραχύχρονο στρες όπως οι πυρκαϊές αναπτύσσουν μετατραυματικό στρες στους πρώτους μήνες μετά το γεγονός. Το ποσοστό αυτό μειώνεται σε περίπου 15% στους έξι μήνες και μπορεί να παραμείνει σε αυτά τα επίπεδα για πολλά χρόνια. Μελέτη σχετικά με τη μετατραυματική διαταραχή στρες που πραγματοποιήθηκε στους μαθητές σχολείων πυρόπληκτων περιοχών του Νομού Λακωνίας τέσσερις μήνες μετά τις πυρκαϊές της Πελοποννήσου έδειξε ότι το 11,7% παρουσίαζε πολύ σοβαρού και σοβαρού βαθμού συμπτωματολογία της διαταραχής, ενώ το 33,5% μέτριου βαθμού συμπτωματολογία. Συμπτώματα κατάθλιψης εμφάνιζε το 19% των παιδιών. Οπως ήταν επόμενο, παιδιά που αποχωρίστηκαν κάποιον γονέα τους μετά την καταστροφή, που έμειναν με συγγενείς ή ανησύχησαν για την τύχη κάποιου αγαπημένου προσώπου τους αντιμετώπιζαν μεγαλύτερο κίνδυνο να αναπτύξουν ψυχοπαθολογία.«Τα παιδιά ανήκουν σίγουρα στις ευάλωτες ομάδες έπειτα από μαζικές καταστροφές.Διαθέτουν βέβαια και μεγάλες ικανότητες απώθησης των τραυμάτων. Ωστόσο οι ψυχικές επιπτώσεις μπορεί να φανούν πολύ αργότερα» τονίζει ο κ. Τζαβάρας.

Οι επιστήμονες επισημαίνουν ότι ο δρόμος προς την έξοδο του «τούνελ» που φέρει τον τίτλο της ΡΤSD για ένα παιδί περνάει μέσα από την τήρηση ενός καθημερινού προγράμματος που θα προσφέρει αίσθηση κανονικότητας, από την ψυχολογική υποστήριξη που θα του παράσχουν συγγενείς, φίλοι, δάσκαλοι αλλά και οι λειτουργοί Υγείας. Οταν η σοβαρότητα της νόσου είναι μεγάλη, τότε ίσως χρειάζεται το παιδί να λάβει φαρμακευτική αγωγή, πάντα υπό την καθοδήγηση παιδοψυχιάτρου.

Αλλά και στους ενηλίκους υπάρχει διέξοδος στο φαινομενικό αδιέξοδο. Κατ΄ αρχάς το κάθε άτομο που έχει βιώσει κάτι πολύ τραυματικό μπορεί να προσπαθήσει να αυτοβοηθηθεί αναζητώντας την υποστήριξη συγγενών και φίλων, τη συντροφιά άλλων ανθρώπων, συζητώντας για τα συναισθήματά του. Το άτομο οφείλει να αποδεχθεί ότι περνάει μια περίοδο οδύνης και πένθους, αφήνοντας τον εαυτό του ελεύθερο να κλάψει ώστε να αποφορτιστεί. Πρέπει επίσης να προσπαθήσει να επανέλθει σταδιακά στους καθημερινούς ρυθμούς και στις συνήθειές του, να επιχειρεί να επιλύσει προβλήματα θέτοντας μικρούς, ρεαλιστικούς στόχους, να ασχολείται με δραστηριότητες που του προσφέρουν ευχαρίστηση.

Η βοήθεια των ειδικών
Σε περίπτωση που όλα αυτά δεν σταθούν αρκετά, υπάρχει πάντοτε και η έξωθεν σημαντική βοήθεια του ειδικού. Αν το άτομο έναν μήνα μετά το γεγονός εξακολουθεί να νιώθει μεγάλη στενοχώρια και φόβο, αν εμφανίζει μεγάλη αλλαγή συμπεριφοράς, αν δεν μπορεί να αντεπεξέλθει στην εργασία και στα οικογενειακά καθήκοντά του, αν έχει προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις του, αν συνεχίζει να βλέπει εφιάλτες και δεν μπορεί να σταματήσει να σκέφτεται το τραυματικό γεγονός, αν δεν μπορεί να ευχαριστηθεί τη ζωή του, ίσως είναι η ώρα να έλθει σε επαφή με κάποιον ειδικό. Προσεγγίσεις όπως η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία ή η ομαδική θεραπεία μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση της διαταραχής. Ορισμένες φορές χορηγούνται και φάρμακα τα οποία μειώνουν τα συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους, αλλά και τις διαταραχές του ύπνου. Σημειώνεται ότι το επόμενο διάστημα ειδικοί της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας αναμένεται να επισκεφθούν, όπως είχαν πράξει και προ διετίας μετά τις φωτιές της Πελοποννήσου, πυρόπληκτους της Αττικής προκειμένου να συνομιλήσουν με τους ενδιαφερόμενους κατοίκους της για τα βιώματα και τις ανάγκες τους που προκλήθηκαν από την πυρκαϊά.

Οπως πολύ εύστοχα θέτει το ζήτημα ο κ. Τζαβάρας, η ανθρώπινη συμπεριφορά διακρίνεται από μια τραγική αντινομία:«Από τη μία πλευρά αναζητούμε την επαφή με τη φύση- όπως άλλωστε προσδιορίζεται από τη μαζικότητα του σύγχρονου τουρισμού- και από την άλλη η εξατομικευμένη απληστία υπέρ της ιδιωτικής εκμετάλλευσής της προωθεί τον αφανισμό της».Ετσι ο άνθρωπος μετατρέπεται σε μοχλό καταστροφής. Μιας καταστροφής όμως που αφανίζει τελικώς όχι μόνο τους γύρω του αλλά και τον ίδιο. Τελικώς πράγματι μια σπίθα αρκεί για να φέρει όχι μόνο την υλική, αλλά και την ψυχική καταστροφή...

ΤΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΣ ΤΣΩΛΗ
thtsoli@dolnet.gr
(Πηγή tovima.gr)